Η απρόβλεπτη και απρόσμενη φύση της εφηβείας

Της Ελένης Λιβανίου (Ph.D)

Εκπαιδευτικής Ψυχολόγου

Η «X» είναι μοναχοπαίδι. Καλό, πρόθυμο κι ευγενικό παιδί, κοινωνικά αποδεκτή από όλους. Πέρασε την Α' Γυμνασίου με 18 και ο πρώτος έλεγχος της Β' Γυμνασίου ήταν πολύ καλός. Μετά τα Χριστούγεννα όμως, η «X» άρχισε να μη διαβάζει τα μαθήματα του σχολείου και δεν ετοίμαζε πια τις εργασίες που της έβαζαν οι καθηγητές της στα ιδιαίτερα. Οι γονείς της ανακάλυψαν ότι έκανε πολλές αδικαιολόγητες απουσίες, γιατί έφευγε και πήγαινε για καφέ με την παρέα στις γύρω καφετέριες. Απόκτησε και φλερτ, που την απασχολούσε πολλές ώρες στο τηλέφωνο. Έπαψε να μιλά με τη μητέρα της και δεν μοιραζόταν πια με τους γονείς της κανένα γεύμα, ούτε τα σαββατοκύριακα. Λίγο πριν το Πάσχα, το σχολείο ειδοποίησε τους γονείς της ότι η «X» θα έμενε από απουσίες και επιπλέον ότι σε όλα τα διαγωνίσματα είχε γράψει κάτω από τη βάση... . Στη Γ΄ Γυμνασίου και στο Λύκειο η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο. Έφευγε και γύριζε το πρωί, μιλούσε άσχημα και στους δύο γονείς της, δεν άκουγε κανέναν, δεν φοβόταν τις τιμωρίες, ήθελε να φύγει και από το σχολείο, δεν είχε στόχους, δεν ήθελε να σπουδάσει, δεν την ένοιαζε τίποτα. Διεκδικούσε μόνο τα θέλω της και δεν τα διαπραγματευόταν με τίποτα. Τώρα, αν δεν της ικανοποιήσουν τα «θέλω» της, εκείνη φεύγει και πάει και μένει σε σπίτια φίλων ή της γιαγιάς ... και τους κατηγορεί για αναχρονιστικές συμπεριφορές.... Οι γονείς σε απόγνωση.

Φώτο: paidorama.com

Ο «Ω» ήταν ένας ευχάριστος, κοινωνικός και χαρισματικός έφηβος που στην Α' και Β' Γυμνασίου έπαιρνε επαίνους από το σχολείο του. Ήταν ο μεγαλύτερος από 2 αδέλφια. Ήταν πολύ καλός και στα ομαδικά αθλητικά παιχνίδια και ήταν πολύ δημοφιλής σε όλα τα κοινωνικά πλαίσια. Φρόντιζε τους παππούδες του και έκανε θελήματα στις γιαγιάδες του. Μετά τα Χριστούγεννα της Γ΄ Γυμνασίου, άρχισε να ζητά μεγαλύτερο χαρτζιλίκι και να βγαίνει συχνότερα έξω με τους φίλους του. Στην πορεία και μέχρι τα τέλη της Α' Λυκείου, οι γονείς του ανακάλυψαν ότι έκανε ουρίες, ότι είχε αγοράσει μηχανή με άλλα δύο παιδιά και την είχαν κρυμμένη σε μια αλάνα, ότι έχανε ολόκληρες μέρες από το σχολείο. Το αποτέλεσμα; Έχασε τη χρονιά... και οι γονείς σε απόγνωση.

Δύο πραγματικές περιπτώσεις παιδιών που ήταν «υπόδειγμα» και ξαφνικά έγιναν «το πρόβλημα» και η «αποφυγή». Γιατί; Τι έγινε;

Ο «Ψ» είχε διαγνωστεί από την Α' Δημοτικού με προβλήματα προσοχής και συγκέντρωσης, δεν καθόταν, δεν άκουγε, δεν διάβαζε. Αρχικά τον διάβαζε η μητέρα, βοηθούσε ενίοτε και η γιαγιά και ο μπαμπάς. Άρχισε να χαλά όμως η σχέση του παιδιού με τους γονείς κι έτσι έφεραν μια ειδική εκπαιδευτικό για να αναλάβει την καθημερινή μελέτη. Η κατάσταση στο σχολείο ήταν εξίσου άσχημη, διότι κάθε χρόνο η δασκάλα παραπονιόταν για όλα όσα έκανε ο «Ψ» μέσα στην τάξη. Επιπλέον, ξεκίνησε να έχει και μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα bullying στο σχολείο. Τελείωσε το δημοτικό με τους γονείς να μη ξέρουν πώς να τον οργανώσουν και τους εκπαιδευτικούς να προτείνουν «ειδικό πλαίσιο». Ξεκίνησε το Γυμνάσιο με τα ίδια προβλήματα και παράπονα από τους καθηγητές του - ότι δεν συμμετείχε, δεν παρακολουθούσε και ενοχλούσε τα υπόλοιπα παιδιά. Η καθηγήτρια μαθηματικών όμως τον ξεχώρισε, γιατί έδινε πολύ εύστοχες απαντήσεις - όποτε κι αν ήθελε ο ίδιος - χωρίς να τον ρώτα. Άρχισε να του δίνει πρωτοβουλίες και να μην τον «μαλώνει» στη διάρκεια του μαθήματος. Τον σήκωνε συνεχώς στον πίνακα, τον είχε σε συνεχή εγρήγορση ... . Στα μέσα της Β' Γυμνασίου ο «Ψ» φάνηκε να ηρεμεί και να είναι λιγότερο αντιδραστικός και να εναντιώνεται στο σπίτι και στο σχολείο. Παρακολουθούσε και συμμετείχε στο μάθημα, έκανε τις εργασίες του και δεν διέκοπτε τη ροή του μαθήματος στην τάξη. Επιπλέον, έγινε συνεπής με τα ιδιαίτερα μαθήματα και δεν τον περίμεναν, όπως παλιά, οι καθηγητές του να έρθει να καθίσει για το μάθημα. Στην Α' Λυκείου οι γονείς του δεν πίστευαν την αλλαγή του παιδιού τους κι έψαχναν να δουν τι είχε συμβάλει σε αυτή τη «μεταμόρφωση». Είχε γίνει μαθητής του 18! Γιατί; Τι έγινε;

Ο «Φ» είναι τώρα 22 χρόνων. Μέσα Αυγούστου, είδε άτι είχε περάσει στο πανεπιστήμιο, στο οικονομικό τμήμα που ήθελε. Δεν ήταν, όμως, έτσι ευχάριστα τα πράγματα μέχρι πριν έξι χρόνια περίπου ....

Έφυγε από το σχολείο, αφού έδειρε έναν καθηγητή κι έσπασε μια πόρτα και κάποια τζάμια από τη τάξη του. Τότε ήταν τελειόφοιτος Α' Λυκείου. Οι γονείς έδειξαν πολύ μεγάλη κατανόηση και αποδοχή, τον στήριξαν στις αποφάσεις του να μη συνεχίσει το σχολείο και να δουλέψει. Δεν είχαν εξάλλου άλλη επιλογή, διότι τους είχε δηλώσει ότι αν δεν συμφωνούσαν, απλά θα έφευγε από το σπίτι και δεν θα τον ξανάβλεπαν ποτέ. Ξυπνούσε το πρωί στις 4 π.μ. και κοιμόταν από τις 7 μ.μ. Δεν είχε πια φίλους και δεν έβγαινε. Δούλευε όμως και δεν έχασε ποτέ μεροκάματο. Στα 18 αγόρασε αυτοκίνητο και γράφτηκε σε νυχτερινό Λύκειο. Το καλοκαίρι του 2017 έκατσε, διάβασε, τα έδωσε όλα... και τα κατάφερε να μπει στην Αθήνα. Τον είδα τέλη Αυγούστου, δεν έχω ξαναδεί πιο ευτυχισμένο νεαρό ενήλικα. Ακόμη αναρωτιέται για τις εκρήξεις θυμού του και την απαξίωση που ένιωθε για το σχολείο. «Έφταιγαν και οι καθηγητές» μού επιβεβαιώνει…

Οι γονείς του ακόμη δεν μπορούν να συνέλθουν... τους ταλανίζει το «Γιατί;» και το «Τι έγινε;».

Ακραίες καταστάσεις που εμφανίζει πολλές φορές η εφηβεία. Περίεργες, άλλοτε ανάρμοστες ή / και επικίνδυνες συμπεριφορές. Πολλοί, πιστεύουν ότι σήμερα οι νέοι είναι χειρότεροι από παλιά. Δεν σέβονται, δεν προσπαθούν, δεν δίνουν σημασία, δεν σκέφτονται παρά μόνο την άνεση τους, είναι θρασείς και αναξιόπιστοι. Όμως οι έφηβοι, εμείς δηλαδή που τώρα μεγαλώσαμε και τα έχουμε ξεχάσει, δεν τους αναγνωρίζουμε τίποτα! Έτσι είναι η ανθρώπινη φύση, έτσι ήταν πάντα, πρέπει να τα χαλάσει όλα, να τα αναταράξει και να βγάλει τα δικά της δεδομένα.

Και να που ο Σωκράτης τον 5° αιώνα π.Χ. έλεγε: "Δεν βλέπω καμία ελπίδα για το μέλλον του λαού μας, αν εξαρτάται από τους επιπόλαιους σημερινούς νέους, γιατί είναι βέβαιο ότι όλοι είναι απερίσκεπτοι πέρα από κάθε περιγραφή".

Κι αυτό γιατί κάποιοι από μας δεν ωριμάζουν ποτέ ... και μένουν πάντα έφηβοι.

Ενώ ο Ησίοδος τον 8° αιώνα π.Χ. αναφέρει ότι: "Οι νέοι μας τώρα φαίνεται να αγαπούν την πολυτέλεια. Έχουν κακούς τρόπους και περιφρονούν την εξουσία. Δεν δείχνουν σεβασμό στους ενήλικες και ξοδεύουν το χρόνο τους τριγυρνώντας και κουτσομπολεύοντας μεταξύ τους. Είναι θρασείς και έτοιμοι να αντιμιλήσουν στους γονείς τους, να μονοπωλούν τη συζήτηση σε μια παρέα, να τρώνε λαίμαργα και να τυραννούν τους δασκάλους τους".

Σε τι διαφέρει αυτή η παρατήρηση του Ησίοδου του 8^ου αιώνα από τους νέους του 21^ου;

Στην πραγματικότητα, όμως, η εφηβεία είναι η πιο δύσκολή περίοδος της ζωής. Οι έφηβοι θέλουν να γνωρίσουν και να δοκιμάσουν όλα όσα τους παραθέτουν μπροστά τους οι γονείς και η κοινωνία μέσα στην οποία μεγαλώνουν. Τα πρότυπα που τους προβάλλει μέσα από την τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά μέσα - που με περισσή χαρά τους παρέχουν οι ίδιοι οι γονείς, αλλά που περιμένουν τα παιδιά τους να χρησιμοποιούν με «σύνεση». Τα τσιγάρα, τα ποτά, και τα ξενύχτια (που λέει και το τραγούδι...), τους τρόπους διασκέδασης, τη μόδα, τις διατροφικές συνήθειες και συμπεριφορές (μέσα και έξω από το σπίτι).

Κι όμως, μας εκπλήσσει που όλα αυτά που βομβαρδίζουν τα παιδιά από την μέρα που γεννιούνται έχουν κάποια στιγμή συνέπειες!

Κι όμως, δεν θα έπρεπε να ανησυχούν οι γονείς - αν πραγματικά πιστεύουν ότι μέχρι τότε έδωσαν τα σωστά μηνύματα και πέρασαν τις αξίες και τα πιστεύω τους - με έναν ήρεμο, ευχάριστο και εποικοδομητικό τρόπο. Αν δεν πίεσαν τα παιδιά τους στην προσπάθεια να τους περάσουν τα δικά τους ανικανοποίητα «θέλω». Αν η δική τους συμπεριφορά ήταν διορθωτική σε σχέση με τα λάθη που έκαναν, χωρίς να το θέλουν, οι δικοί τους γονείς στη δική τους διαπαιδαγώγηση. Αν δεν προσπάθησαν να διορθώσουν ή να αλλάξουν το παιδί τους για να το κάνουν αυτό που θα ήθελαν εκείνοι κι όχι αυτό που τους προέκυψε ... . Τότε, θα γίνει αυτό που έχουν βρει και οι έρευνες: ότι η επίδρασή της παρέας είναι πρόσκαιρη και επιφανειακή, ότι οι στενές φιλίες έχουν μεγαλύτερη σημασία και τελικά ο έφηβος ακολουθεί, επηρεάζεται και ασπάζεται τις βασικές αρχές των γονιών του στην πορεία!!

Τι το διαφορετικό υπάρχει επομένως στον έφηβο;

Η εφηβεία είναι μια περίοδος όπου ο εγκέφαλος κάνει «επανεκκίνηση». Βρίσκεται δηλαδή σε μια κατάσταση ανασυγκρότησης. Ένας αριθμός νευρώνων και συνάψεων περιορίζεται, ενώ συγχρόνως ενδυναμώνει ένα άλλο, πιο σημαντικό σύστημα συνάψεων και νευρώνων.

Επομένως, λειτουργικά, ο έφηβος είναι έτοιμος να «μάθει» με έναν διαφορετικό τρόπο. Είτε αυτό αφορά γνώση ή κοινωνικές δεξιότητες και ενσυναίσθηση.

Οι ορμονικές διαφοροποιήσεις μπορεί να ξεκινήσουν και από τα 9 χρόνια περίπου - με την ηλικία της διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών του φύλου να ποικίλλει. Επιπλέον από την Δ' Δημοτικού σήμερα, το ξεκίνημα των εκκρίσεων των ορμονών μπορεί να προκαλέσει αυξημένη σωματική και ψυχολογική ευαισθησία.

Δεν είναι, όμως, μόνο η μοναδικότητα με την οποία οργανώνεται ο εγκέφαλός στη διάρκεια της εφηβείας που προκαλεί αυτή την αποδιοργάνωση και αναστάτωση στο παιδί, είναι και το χθες που κουβαλά. Είναι οι γονείς, η σχέση τους κι όλο το περιβάλλον - το άυλο, έμψυχο και υλικό - που έχουν δομήσει όλα αυτά τα χρόνια γύρω από το παιδί.

Το μήνυμα

Με κάθε συμβάν αρνητικό ή απρόσμενο ή αναπάντεχο - δεν κρίνω, αλλά προσπαθώ να δώσω θετική βαρύτητα στην εμπειρία - δεν αρχίζω το κήρυγμα.

Άδραξε την ευκαιρία να ενθαρρύνεις, να στηρίξεις, να επιβεβαιώσεις και όχι να κατηγορήσεις ή να επιπλήξεις.

Είναι η ευκαιρία να «κτίσεις» μια συναισθηματική σχέση με τον έφηβο. Διότι αυτό που έχει σημασία, σε αυτή τη φάση, δεν είναι το τι έχει συμβεί και γιατί συνέβη ΑΛΛΑ το τι κάνω με αυτό που συνέβη.

Δύο γλώσσες, δύο εγκέφαλοι

Η ταυτόχρονη εκμάθηση δύο γλωσσών διευρύνει τις δυνατότητες του μυαλού!

Αυτό που εμείς οι Έλληνες θεωρούμε ένα είδος «κατάρας» – το γεγονός ότι ελάχιστοι ανά την υφήλιο μιλούν ελληνικά αναγκάζοντάς μας να υποβαλλόμαστε από μικρά παιδιά στο βάσανο της εκμάθησης ξένων γλωσσών – ίσως τελικά αποδεικνύεται πραγματική ευλογία.

Μελέτες που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια ανατρέπουν τις παλαιότερες θεωρίες διαπιστώνοντας ότι οι δίγλωσσοι – όσοι δηλαδή μαθαίνουν δύο γλώσσες ως μητρικές από τη γέννησή τους – εμφανίζουν «ενισχυμένες» εγκεφαλικές, γνωσιακές και συμπεριφορικές λειτουργίες. Εκτός του ότι μπορούν ευκολότερα να μαθαίνουν ξένες γλώσσες και να εκτελούν πολλά καθήκοντα ταυτοχρόνως, έχουν ιδιαίτερη ικανότητα στο να μπαίνουν στη θέση του άλλου ενώ δείχνουν σαν να λειτουργούν με «δύο μυαλά», ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιούν. Επιπλέον η διγλωσσία φαίνεται να έχει ρόλο ασπίδας που καθυστερεί την άνοια και τη νόσο Αλτσχάιμερ.

Το ευχάριστο είναι ότι όλα τα παραπάνω οφέλη, αν και είναι πιο έντονα στους δίγλωσσους, ενδέχεται να επεκτείνονται σε έναν βαθμό και σε όσους γνωρίζουν ικανοποιητικά μια δεύτερη γλώσσα. Αυτό είναι καλό για εμάς, εφόσον το μέσο ελληνόπουλο μαθαίνει ήδη αγγλικά από το Δημοτικό ενώ και ως ενήλικοι είμαστε γενικώς ένας «πολύγλωσσος» λαός. Ακόμη όμως και για όσους δεν «κατέχουν» τις ξένες γλώσσες, ποτέ δεν είναι αργά: οι ειδικοί επισημαίνουν ότι μπορούν να αρχίσουν να μαθαίνουν – και να ωφεληθούν – σε οποιαδήποτε ηλικία.

Όταν είχα μόλις γεννηθεί η μητέρα μου με πήρε στην αγκαλιά της στο κρεβάτι του μαιευτηρίου και έκανε κάτι που θα άλλαζε για πάντα τον τρόπο ανάπτυξης του εγκεφάλου μου. Κάτι που θα με έκανε καλύτερη στο να μαθαίνω, να κάνω πολλά πράγματα ταυτοχρόνως και να λύνω προβλήματα. Επίσης κάτι που ίσως αργότερα προστατέψει τον εγκέφαλό μου από τη φθορά της ηλικίας. Τι ήταν αυτό; Άρχισε να μου μιλάει στα γαλλικά.

Την εποχή εκείνη η μητέρα μου δεν είχε ιδέα ότι με αυτόν τον τρόπο θα ενίσχυε τις γνωσιακές μου ικανότητες. Είναι Γαλλίδα και ο πατέρας μου είναι Άγγλος. Απλώς τους είχε φανεί λογικό να μεγαλώσουν εμένα και τα αδέλφια μου ως δίγλωσσους. Παρ' όλα αυτά, στο διάστημα που έχει μεσολαβήσει από τότε έχουν εμφανιστεί ένα σωρό έρευνες οι οποίες υποδηλώνουν πως το γεγονός ότι μιλάω δύο γλώσσες ίσως επηρέασε βαθιά τον τρόπο με τον οποίο σκέφτομαι.

Η ενίσχυση των γνωσιακών ικανοτήτων είναι μόνο η αρχή. Σύμφωνα με ορισμένες μελέτες, οι αναμνήσεις και οι αξίες μου, ακόμη και η προσωπικότητά μου, ίσως αλλάζουν ανάλογα με το ποια γλώσσα τυχαίνει να μιλάω εκείνη την ώρα. Είναι σχεδόν σαν ο εγκέφαλος των δίγλωσσων να φιλοξενεί δύο ξεχωριστά μυαλά - κάτι το οποίο αναδεικνύει τον θεμελιώδη ρόλο που παίζει η γλώσσα στην ανθρώπινη σκέψη. «Η διγλωσσία αποτελεί ένα εκπληκτικό μικροσκόπιο για τη διερεύνηση του ανθρώπινου εγκεφάλου» λέει η Λόρα Αν Πετίτο, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο Γκαλοντέτ της Ουάσιγκτον.

Οι απόψεις για τη διγλωσσία δεν ήταν πάντα τόσο ρόδινες. Για πολύ καιρό η απόφαση των γονιών, όπως οι δικοί μου, να αναθρέψουν τα παιδιά τους μιλώντας δύο γλώσσες εθεωρείτο αμφιλεγόμενη. Από τον 19ο αιώνα οι εκπαιδευτικοί προειδοποιούσαν ότι κάτι τέτοιο προκαλεί σύγχυση σε ένα παιδί καθιστώντας το ανίκανο να μάθει σωστά οποιαδήποτε από τις δύο γλώσσες. Στην καλύτερη περίπτωση, θεωρούσαν ότι το καταδικάζει στο να γίνει αυτό που λέμε «πολυτεχνίτης και ερημοσπίτης». Στη χειρότερη, υποπτεύονταν ότι εμποδίζει άλλες πλευρές της ανάπτυξης οδηγώντας σε χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης.

Σήμερα οι φόβοι αυτοί φαίνονται αδικαιολόγητοι. Είναι αλήθεια ότι οι δίγλωσσοι τείνουν να έχουν ελαφρώς μικρότερο λεξιλόγιο σε καθεμιά από τις δύο γλώσσες τους σε σχέση με τους συνομηλίκους τους που μιλούν μόνο μία γλώσσα, ενώ μερικές φορές αργούν λίγο περισσότερο να βρουν τη σωστή λέξη όταν κατονομάζουν αντικείμενα. Μια καθοριστική μελέτη όμως που έγινε στη δεκαετία του 1960 από την Ελίζαμπεθ Πιλ και τον Γουόλας Λάμπερτ στο Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ του Μόντρεαλ στον Καναδά διαπίστωσε ότι η ικανότητα να μιλάει κάποιος δύο γλώσσες δεν εμποδίζει τη γενικότερη ανάπτυξη. Αντιθέτως, όταν ήλεγξαν άλλους παράγοντες οι οποίοι θα μπορούσαν να επηρεάσουν τις επιδόσεις, όπως η κοινωνικοοικονομική κατάσταση και η μόρφωση, ανακάλυψαν ότι τα δίγλωσσα άτομα είχαν καλύτερες επιδόσεις από τα μονόγλωσσα σε 15 λεκτικά και μη λεκτικά τεστ.

Δυστυχώς οι ανακαλύψεις αυτές σε μεγάλο βαθμό αγνοήθηκαν. Παρ' ότι - με το σταγονόμετρο - τη μελέτη αυτή ακολούθησαν και άλλες σχετικές με τα οφέλη της διγλωσσίας, οι περισσότεροι ερευνητές και εκπαιδευτικοί ενέμειναν στις παλιές ιδέες. Μόνο πρόσφατα η διγλωσσία άρχισε να απολαμβάνει την προσοχή που της αξίζει. «Για τριάντα χρόνια καθόμουν στο σκοτεινό γραφειάκι μου κάνοντας τα δικά μου και ξαφνικά τα τελευταία πέντε χρόνια είναι σαν οι πόρτες να άνοιξαν διάπλατα» λέει η Ελεν Μπιάλιστοκ, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Γιορκ στο Τορόντο του Καναδά.

Παράθυρο σε νέες γνώσεις

Σε έναν βαθμό αυτό το ενδιαφέρον απορρέει από τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις στις νευροεπιστήμες, όπως η λειτουργική φασματοσκοπία εγγύς υπερύθρων (fNIRS), μια απεικονιστική τεχνική η οποία επιτρέπει την εξέταση του εγκεφάλου των μωρών καθώς αυτά κάθονται στην αγκαλιά των γονιών τους. Για πρώτη φορά οι ερευνητές μπόρεσαν να παρακολουθήσουν τον εγκέφαλο των βρεφών κατά τη διάρκεια των πρώτων επαφών τους με τη γλώσσα.

Χρησιμοποιώντας αυτή την τεχνική η κυρία Πετίτο και οι συνεργάτες της ανακάλυψαν μια σημαντική διαφορά στα μωρά που μεγαλώνουν μιλώντας δύο γλώσσες. Σύμφωνα με την κρατούσα θεωρία, τα μωρά όταν γεννιούνται είναι «πολίτες του κόσμου», μπορούν να ξεχωρίσουν τους ήχους κάθε γλώσσας. Ως την ηλικία του ενός έτους ωστόσο θεωρείται ότι χάνουν αυτή την ικανότητα και επικεντρώνονται μόνο στους ήχους της μητρικής τους γλώσσας. Αυτό φαινόταν να ισχύει στα μονόγλωσσα παιδιά, η μελέτη όμως της κυρίας Πετίτο ανακάλυψε ότι τα δίγλωσσα εξακολουθούσαν να εμφανίζουν αυξημένη εγκεφαλική δραστηριότητα αντιδρώντας σε γλώσσες που τους ήταν παντελώς ξένες ως και το τέλος του πρώτου έτους.

Υποθέτει ότι η εμπειρία της διγλωσσίας «βάζει σφήνες» αφήνοντας ανοίγματα στο παράθυρο για την εκμάθηση των γλωσσών. Εξίσου σημαντικό, τα δίγλωσσα μωρά έφθαναν στα γλωσσικά ορόσημα - όπως η πρώτη λέξη - ταυτόχρονα με τα μονόγλωσσα, υποστηρίζοντας την ιδέα ότι η διγλωσσία μάλλον εμπλουτίζει παρά εμποδίζει την ανάπτυξη ενός παιδιού. Αυτό φαίνεται ότι βοηθάει ανθρώπους σαν εμένα να κατακτούν νέες γλώσσες σε όλη τη ζωή τους. «Είναι σχεδόν σαν ο μονόγλωσσος εγκέφαλος να βρίσκεται σε δίαιτα ενώ ο δίγλωσσος μας δείχνει τις πλούσιες, αφράτες γραμμές του σχετικού με τη γλώσσα ιστού που διαθέτουμε» λέει η κυρία Πετίτο.

Προηγμένο «εκτελεστικό σύστημα»

Πράγματι, όσο περισσότερο έψαχναν οι ερευνητές τόσο περισσότερα οφέλη ανακάλυπταν - κάποια μάλιστα καλύπτουν μια ευρεία κλίμακα ικανοτήτων. Η κυρία Μπιάλιστοκ σκόνταψε τυχαία για πρώτη φορά επάνω σε ένα από αυτά τα πλεονεκτήματα όταν ζήτησε από παιδιά να εντοπίσουν αν διάφορες προτάσεις ήταν γραμματικά σωστές. Τόσο τα μονόγλωσσα όσο και τα δίγλωσσα μπορούσαν να δουν τα λάθη σε «λογικές» φράσεις όπως «τα μήλα ωριμάζουν στα δέντρα», στις «παράλογες» όμως φράσεις, όπως «τα μήλα ωριμάζουν στις μύτες», εμφανίζονταν διαφοροποιήσεις. Τα μονόγλωσσα παιδιά, παρασυρμένα από το παράλογο αυτών των φράσεων, απαντούσαν λανθασμένα ότι δεν ήταν γραμματικά σωστές ενώ τα δίγλωσσα έδιναν τη σωστή απάντηση.

Η ερευνήτρια υπέθεσε ότι η ικανότητα αυτή δεν αντανακλούσε κάποιο ιδιαίτερο ταλέντο στη γραμματική αλλά μάλλον μια βελτίωση σε αυτό που αποκαλείται «εκτελεστικό σύστημα» του εγκεφάλου και το οποίο, βασιζόμενο σε ένα ευρύ φάσμα δεξιοτήτων, «ρυθμίζει» την ικανότητα να «μπλοκάρουμε» τις άσχετες πληροφορίες και να εστιάζουμε στο έργο που θέλουμε να εκτελέσουμε εκείνη τη στιγμή. Στο τεστ αυτό τα δίγλωσσα παιδιά φαινόταν ότι μπορούσαν ευκολότερα να εστιάζουν στη γραμματική αγνοώντας το νόημα των λέξεων. Σε επόμενες μελέτες τα δίγλωσσα παιδιά εμφάνισαν εξαιρετικές επιδόσεις σε μια σειρά τεστ που διερευνούσαν απευθείας αυτό το χαρακτηριστικό. Μια άλλη εκτελεστική δεξιότητα σχετίζεται με την ικανότητα να στρεφόμαστε από ένα έργο σε ένα άλλο χωρίς να μπερδευόμαστε και τα δίγλωσσα παιδιά είναι καλύτερα και σε αυτού του είδους τα τεστ. Στην κατηγοριοποίηση αντικειμένων, για παράδειγμα, μπορούν να «πηδήξουν» από τη διάκριση με βάση το σχήμα στη διάκριση με βάση το χρώμα χωρίς να κάνουν λάθη.

Τα χαρακτηριστικά αυτά παίζουν καθοριστικό ρόλο στο καθετί που κάνουμε, από το διάβασμα και τα μαθηματικά ως την οδήγηση. Η βελτίωσή τους επομένως οδηγεί σε μεγαλύτερη νοητική ευελιξία, κάτι το οποίο ίσως εξηγεί γιατί τα δίγλωσσα άτομα είχαν τόσο καλές επιδόσεις στα τεστ των Πιλ και Λάμπερτ.

Τα καλά αυτής της ευελιξίας ενδέχεται μάλιστα να επεκτείνονται και στις κοινωνικές μας δεξιότητες. Η Πάουλα Ρούμπιο-Φερνάντες και ο Σαμ Γκλίκσμπεργκ, ψυχολόγοι του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, ανακάλυψαν ότι οι δίγλωσσοι είναι καλύτεροι στο να βάζουν τον εαυτό τους στη θέση του άλλου ώστε να καταλάβουν καλύτερα τη δική του άποψη για μια κατάσταση. Αυτό συμβαίνει επειδή μπορούν ευκολότερα να μπλοκάρουν όσα ήδη γνωρίζουν και να επικεντρωθούν στην άποψη του άλλου.

Γνωσιακή γυμναστική!

Γιατί το ότι μιλούν δύο γλώσσες κάνει τον εγκέφαλο των δίγλωσσων τόσο ευέλικτο και συγκεντρωμένο; Μια απάντηση έρχεται από την έρευνα της Βιορίκα Μαριάν και των συναδέλφων της του Πανεπιστημίου Νορθγουέστερν στο Εβανστον του Ιλινόι, οι οποίοι χρησιμοποίησαν ειδικές συσκευές για να παρακολουθήσουν την κίνηση των ματιών εθελοντών οι οποίοι εκτελούσαν διάφορες δραστηριότητες. Σε μία από αυτές η κυρία Μαριάν έβαλε μπροστά σε δίγλωσσους που μιλούσαν αγγλικά και ρωσικά μια σειρά αντικείμενα και τους ζητούσε κάθε φορά να πιάσουν ένα συγκεκριμένο από αυτά. Το όνομα ενός αντικειμένου στη μια γλώσσα μερικές φορές μοιάζει πολύ ηχητικά με το όνομα κάποιου άλλου αντικειμένου στην άλλη γλώσσα (π.χ., η λέξη «μαρκαδόρος» στα αγγλικά μοιάζει ηχητικά με τη λέξη «σφραγίδα» στα ρωσικά). Στις περιπτώσεις αυτές οι εθελοντές δεν έκαναν ποτέ λάθος στο αντικείμενο, οι κινήσεις των ματιών τους όμως έδειξαν ότι, προτού καταλήξουν στην επιλογή τους, έριχναν μια γρήγορη ματιά στο αντικείμενο με το παρόμοιο ηχητικά όνομα στα ρωσικά.

Αυτή η σχεδόν ανεπαίσθητη κίνηση προδίδει μια σημαντική λεπτομέρεια για τη λειτουργία του εγκεφάλου των δίγλωσσων αποκαλύπτοντας ότι οι δύο γλώσσες ανταγωνίζονται συνεχώς στο πίσω μέρος του μυαλού τους. Ως αποτέλεσμα, όταν εμείς οι δίγλωσσοι μιλάμε, γράφουμε ή ακούμε ραδιόφωνο, ο εγκέφαλός μας προσπαθεί να επιλέξει τη σωστή λέξη καταστέλλοντας παράλληλα τον ίδιο όρο της άλλης γλώσσας. Αυτή είναι μια σημαντική δοκιμασία εκτελεστικού ελέγχου - ένα είδος γνωσιακής γυμναστικής. Στην πραγματικότητα, αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν πολλά εμπορικά προγράμματα «εκγύμνασης του εγκεφάλου» τα οποία συχνά απαιτούν από τον χρήστη να αγνοήσει πληροφορίες που αποσπούν την προσοχή του ενώ εκτελεί ένα έργο.

Φρένο στην Αλτσχάιμερ

Γρήγορα οι επιστήμονες αναρωτήθηκαν αν αυτή η πνευματική γυμναστική μπορούσε να βοηθήσει τον εγκέφαλο να αντισταθεί στη φθορά της ηλικίας. Για να διερευνήσουν αυτή την υπόθεση η κυρία Μπιάλιστοκ και οι συνεργάτες της συνέλεξαν δεδομένα σχετικά με 184 άτομα που είχαν διαγνωστεί με άνοια, τα μισά εκ των οποίων ήταν δίγλωσσα. Τα αποτελέσματα, που δημοσιεύθηκαν το 2007, ήταν εκπληκτικά: στους δίγλωσσους τα συμπτώματα άρχιζαν να εμφανίζονται τέσσερα χρόνια αργότερα από ό,τι στους μονόγλωσσους. Υστέρα από μια τριετία οι ερευνητές επανέλαβαν τη μελέτη με άλλα 200 άτομα τα οποία παρουσίαζαν δείγματα της νόσου Αλτσχάιμερ. Και πάλι στα περισσότερα από τα συμπτώματα υπήρχε μια καθυστέρηση πενταετίας στους δίγλωσσους. Τα αποτελέσματα ίσχυαν ακόμη και όταν λαμβάνονταν υπόψη άλλοι παράγοντες, όπως το επάγγελμα και η μόρφωση. «Δεν περίμενα καθόλου να βρούμε τόσο σημαντικά αποτελέσματα» λέει η ερευνήτρια.

Το ότι εμείς οι δίγλωσσοι μιλάμε δύο γλώσσες, εκτός του ότι ενισχύει τον εγκέφαλό μας, ενδέχεται επίσης να έχει βαθιά επίδραση στη συμπεριφορά μας. Νευροεπιστήμονες και ψυχολόγοι αρχίζουν να αποδέχονται ότι η γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σκέψη και τη συλλογιστική, κάτι το οποίο κάνει ορισμένους να αναρωτιούνται αν οι δίγλωσσοι ενεργούν διαφορετικά ανάλογα με το ποια γλώσσα μιλούν. Αυτό συμβαδίζει με τη δική μου εμπειρία - ακόμη και οι άλλοι συχνά μου λένε ότι φαίνομαι διαφορετική ανάλογα με το αν μιλάω αγγλικά ή γαλλικά.

Δύο σετ αξιών

Το «ζύγισμα» των επιδράσεων αυτού του είδους είναι βεβαίως δύσκολο, στη δεκαετία του 1960 όμως η Σούζαν Ερβιν-Τριπ, η οποία σήμερα βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, βρήκε έναν αντικειμενικό τρόπο για να εξετάσει το ζήτημα. Ζήτησε από δίγλωσσους που μιλούσαν αγγλικά και ιαπωνικά να συμπληρώσουν μια σειρά ημιτελείς προτάσεις σε δύο διαφορετικές συνεδρίες - πρώτα στη μία γλώσσα και ύστερα στην άλλη. Διαπίστωσε ότι οι εθελοντές έδιναν πολύ διαφορετικές καταλήξεις στην ίδια φράση ανάλογα με τη γλώσσα. Για παράδειγμα, στη φράση «οι πραγματικοί φίλοι πρέπει...» στα ιαπωνικά έγραφαν «...να βοηθούν ο ένας τον άλλον» ενώ στα αγγλικά έγραφαν «...να είναι απόλυτα ειλικρινείς». Γενικώς οι απαντήσεις έμοιαζαν να αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο οι μονόγλωσσοι της κάθε γλώσσας θα εκτελούσαν το τεστ. Αυτό έκανε την κυρία Ερβιν-Τριπ να υποστηρίξει ότι οι δίγλωσσοι χρησιμοποιούν δύο νοητικά κανάλια, σαν να έχουν δύο διαφορετικά μυαλά.

Αρκετές πρόσφατες μελέτες φαίνεται να υποστηρίζουν τη θεωρία της. Ο Ντέιβιντ Λούνα του Baruch College της Νέας Υόρκης και οι συνεργάτες του ζήτησαν για παράδειγμα πρόσφατα από αγγλο-ισπανόφωνους να δουν διαφημίσεις στις οποίες πρωταγωνιστούσαν γυναίκες - πρώτα στη μία γλώσσα και ύστερα από έξι μήνες στην άλλη γλώσσα - και να περιγράψουν τις προσωπικότητες των πρωταγωνιστριών. Στην «ισπανική» εκδοχή οι εθελοντές έτειναν να περιγράφουν τις γυναίκες ως ανεξάρτητες και εξωστρεφείς, ενώ στην «αγγλική» ως απελπισμένες και εξαρτημένες.

Μια άλλη μελέτη διαπίστωσε ότι οι αγγλο-ελληνόφωνοι δίγλωσσοι είχαν πολύ διαφορετικές συναισθηματικές αντιδράσεις στην ίδια ιστορία ανάλογα με τη γλώσσα. Στη μία εκδοχή δήλωναν π.χ. «αδιάφοροι» για τον ήρωα, ενώ στην άλλη «ανησυχούσαν» για την πορεία του.

Γιατί δεν θυμούνται τα μωρά

Μια εξήγηση είναι ότι κάθε γλώσσα φέρνει στο μυαλό τις αξίες της κουλτούρας της με την οποία ήρθαμε σε επαφή μαθαίνοντάς την. Μια άλλη είναι το γεγονός ότι η γλώσσα ενεργεί ενδόμυχα ως «σκαλωσιά» που υποστηρίζει το οικοδόμημα των αναμνήσεών μας. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι είναι πιθανότερο να θυμηθούμε ένα αντικείμενο όταν γνωρίζουμε το όνομά του, κάτι το οποίο ίσως εξηγεί γιατί έχουμε τόσο λίγες αναμνήσεις από τα πρώτα παιδικά μας χρόνια. Υπάρχουν μάλιστα ενδείξεις ότι η γραμματική μιας γλώσσας μπορεί να διαμορφώσει τη μνήμη μας. Η Λίρα Μποροντίτσκι του Πανεπιστημίου Στάνφορντ ανακάλυψε πρόσφατα ότι οι ισπανόφωνοι είναι χειρότεροι στο να θυμούνται ποιος προκάλεσε ένα ατύχημα, ίσως επειδή στα ισπανικά χρησιμοποιούνται απρόσωπες εκφράσεις - π.χ. «το βάζο έσπασε» - οι οποίες δεν υποδηλώνουν το πρόσωπο που βρίσκεται πίσω από το γεγονός.

Αυτό φαίνεται να υποδεικνύει ότι οι αναμνήσεις ενός δίγλωσσου αλλάζουν ανάλογα με τη γλώσσα που μιλάει. Σε ένα έξυπνο αλλά απλό πείραμα η κυρία Μαριάν έκανε σε Κινεζοαμερικανούς ένα τεστ γενικών γνώσεων, πρώτα στα αγγλικά και αργότερα στα κινεζικά. Οι απαντήσεις διέφεραν ανάλογα με τη γλώσσα - στην ερώτηση π.χ. «κατονομάστε ένα σημαντικό άγαλμα που έχει υψωμένο το ένα χέρι ατενίζοντας το άπειρο» στα αγγλικά ανέφεραν το Αγαλμα της Ελευθερίας ενώ στα κινεζικά το άγαλμα του Μάο.

Ποτέ δεν είναι αργά...

Παρά την πρόσφατη πρόοδο, οι ερευνητές μάλλον βλέπουν μόνο την αρχή του παγόβουνου στο ζήτημα της διγλωσσίας και πολλά ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά. Από τα σημαντικότερα είναι το αν ένα μονόγλωσσο άτομο μπορεί να έχει ανάλογα οφέλη αν μάθει μια ξένη γλώσσα σε μεγαλύτερη ηλικία. Οι ως τώρα ενδείξεις δείχνουν πως ναι. «Μπορείτε να μάθετε μια ξένη γλώσσα σε οποιαδήποτε ηλικία, να τη μάθετε καλά και να δείτε οφέλη στο γνωσιακό σύστημά σας» λέει η κυρία Μαριάν. Η κυρία Μπιάλιστοκ συμφωνεί, αν και τονίζει ότι η νοητική «ενίσχυση» στην περίπτωση αυτή δεν είναι τόσο έντονη όσο στους δίγλωσσους. «Μάθετε μια ξένη γλώσσα σε οποιαδήποτε ηλικία, όχι για να γίνετε δίγλωσσοι αλλά για να παραμείνετε σε πνευματική εγρήγορση» λέει. «Είναι πηγή γνωσιακών αποθεμάτων».

Αφού είναι έτσι, είμαι ευγνώμων. Η μητέρα μου δεν είχε καν υποπτευθεί πώς τα λόγια της θα άλλαζαν τον εγκέφαλό μου και τον τρόπο που βλέπω τον κόσμο, αλλά είμαι βέβαιη ότι η προσπάθειά της απέδωσε καρπούς. Για όλα αυτά το μόνο που έχω να πω είναι: Merci!

Πηγή: tovima.gr

Κάθε παιδί μπορεί να μάθει

Οδηγός για γονείς, για παιδιά που δυσκολεύονται στην τάξη!

Της Αγνής Μαριακάκη, Εκπαιδεύτριας, Κοινωνικής Ερευνήτριας

Η δασκάλα έχει πει πως εκεί γύρω στα Χριστούγεννα, τα παιδιά θα μπορούν να διαβάζουν πλέον στην πρώτη τάξη του Δημοτικού. Αλλά η Ελενίτσα, ολοφάνερα δυσκολεύεται πολύ και έχει φτάσει Φεβρουάριος χωρίς να τα πολυκαταφέρνει, ενώ η μαμά της ήδη κοιτάζει με λαχτάρα τις συμμαθήτριες και φίλες της που τα διαβάζουν ήδη νεράκι!

0 Νίκος μελετά στο σπίτι μέχρι αργά το βράδυ, δοκιμάζοντας τα νεύρα της μητέρας του. Άλλες μαμάδες λένε πως τα παιδιά τους τελειώνουν τη μελέτη στο σπίτι μέσα σε μία ωρίτσα το πολύ... γιατί ο δικός της χρειάζεται 2 ή 3 ώρες ατέλειωτου βασανιστηρίου, και για τους δυο τους, για να τελειώσει τα μαθήματά του;

Άλλα παιδιά παίζουν στα δάχτυλα τα ανώμαλα ρήματα στα αγγλικά, αλλά ο Γιώργος δεν έχει ακόμα μπει στο νόημα! Η μητέρα του ονειρευόταν έναν άριστο μαθητή και νιώθει αποκαρδιωμένη.

Η δασκάλα του όμως ξέρει, ότι είναι ένα άριστο παιδί και πρέπει να βοηθήσει τη μητέρα αυτή να δει τις δυνατότητάς του, παρά τη δυσκολία του να συμβαδίσει με την υπόλοιπη τάξη.

Είναι ενδιαφέρον ότι μετράμε πολλά πράγματα με το ρολόι του χρόνου και αξιολογούμε ή συγκρίνουμε συνέχεια το πόσο γρήγορα ή αργά εξελισσόμαστε σε σχέση με τους άλλους. Για παράδειγμα, κοιταζόμαστε στον καθρέφτη και θέλουμε το ρολόι να πηγαίνει όσο γίνεται πιο αργά από το μέσο όρο, ώστε να δείχνουμε πιο νέοι από την ηλικία μας... ωστόσο στα παιδιά μας δεν επιτρέπουμε το ρολόι της μάθησης να πηγαίνει πιο αργά από το μέσο όρο, έστω κι αν είναι απολύτως φυσιολογικό να συμβαίνει κάτι τέτοιο σε κάποια παιδιά. Δεν είναι ρομπότ τα παιδιά μας. Δεν εξελίσσονται όλα με τον ίδιο ρυθμό και με την ίδια ταχύτητα. Έτσι είναι η φύση. Καθορίζει ώστε κάθε πλάσμα της να είναι ξεχωριστό και ανόμοιο. Μια μοναδική περίπτωση.

Το δικό μας το παιδί θα θέλαμε να μαθαίνει ταχύτερα κι ευκολότερα από κάθε άλλο. Όμως, αποφασίζουμε χωρίς να λογαριάζουμε το τι είναι φυσικό να συμβαίνει σε ένα παιδί. Για παράδειγμα, η φύση το θέλει, κάποια λουλούδια να ανθίζουν γρηγορότερα και κάποια να θέλουν το χρόνο τους... θέλει υπομονή, θέλει να εμπιστεύεσαι το μπουμπούκι, ότι στη δική του ώρα θα αποκαλύψει τη δόξα, και τις δυνατότητές του για ωριμότητα. Όταν βλέπουμε ένα μπουμπούκι, δεν αναρωτιόμαστε αν θα τα καταφέρει να ανθίσει. Όταν βλέπουμε ένα παιδί να καθυστερεί να ανθίσει, το επιβαρύνουμε με τις προδομένες προσδοκίες μας, κι έτσι στην πράξη προδίδουμε τις δυνατότητές του να εκφράσει τον βέλτιστο εαυτό του, με τον δικό του τρόπο.

Θα τα καταφέρει καλύτερα, εάν στηρίζεται στην εμπιστοσύνη μας

Κάποτε μοιράστηκε μαζί μου την ιστορία του ένας νέος, που ασχολείται πολύ επιτυχημένα σήμερα με τις νέες τεχνολογίες. Λέει ο ίδιος: «Στο σχολείο ήμουν φριχτός μαθητής, ειδικά σε ότι είχε να κάνει με τη γλώσσα, την ορθογραφία, την έκθεση. Η μητέρα μου ήταν έξαλλη μαζί μου, και μαλώναμε σε καθημερινή βάση για τα μαθήματά μου, θεωρούσα τον εαυτό μου εντελώς βλάκα, κι ακόμα περισσότερο στα αγγλικά, όπου δεν καταλάβαινα τίποτα. 

Η κυρία Νίκη, η δασκάλα των αγγλικών μου, συνήθιζε να μου λέει... "Τα αγγλικά μαθαίνονται όπως ψήνεται το αρνί στο φούρνο... δηλαδή πρέπει να μείνει το ψητό στο φούρνο ώρες, σε σωστή φωτιά... κάπως έτσι «ψήνεις» και εσύ τα αγγλικά σου, κι όταν θα «έχουν γίνει», θα τα ξέρεις στο τέλειό τους." Τότε έλεγα, μα τι βλακείες λέει η κυρία Νίκη. Είναι απίστευτο, αλλά και αγγλικά έμαθα, κι άλλα πολλά... στο τέλειό τους, όπως μου έλεγε η δασκάλα μου. Η απόλυτη όμως εμπιστοσύνη της, στις ικανότητές μου, έστω και σε... αργό ψήσιμο, με κράτησαν σε δυσκολίες που συνάντησα, πολύ μετά που τελείωσα τις σπουδές μου. Όταν αργότερα, πάλευα με δυνατές προκλήσεις, έλεγα στον εαυτό μου "τουλάχιστον ας πιστεύω σ' αυτό που έβλεπε η κυρία Νίκη σε μένα... κάτι ήξερε αυτή"».

Ας βρούμε τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνει καλύτερα κάθε παιδί...

Ειδικά τα παιδιά που μένουν πίσω στη μάθηση, έχουν το καθένα, το δικό τους «κουμπί». Τι χόμπυ έχει; Τι του αρέσει πολύ;

Τι το συναρπάζει; Σε τι τα καταφέρνει καλά; Εκεί, Βρίσκεται το μυστικό!

-Ένα παιδί λατρεύει τα σπορ, στοχεύει τέλεια στο καλάθι του μπάσκετ, θέλει να βρίσκεται όλη την ώρα έξω με το ποδήλατό του. Αυτό το παιδί, μαθαίνει καλύτερα εν κινήσει, ίσως! Βάλτο να κάτσει ακίνητο πάνω σε ένα τετράδιο, και το μυαλό του αυτόματα σταματά. Άστο να κινείται σαν εκκρεμές την ώρα που διαβάζει την ιστορία, και διαπιστώνεις όχι τη μαθαίνει ευκολότερα.

- Ένα παιδί λατρεύει τη μουσική. Μιλά συνέχεια, μουρμουρίζει στον εαυτό του, και συχνά σιγοσφυρίζει αγαπημένους του σκοπούς. Βάλτο λοιπόν να διαβάζει φωναχτά. Αυτό Βοηθά.

Συζήτησε με το δάσκαλο τι αποδίδει καλύτερα με αυτό το παιδί στην τάξη. Παρατήρησε πώς παρακινείται στο σπίτι, και με αντίστοιχους τρόπους, ενθάρρυνέ το στη μάθηση.

Κάθε παιδί μαθαίνει καλύτερα όταν είναι χαρούμενο.

Συχνά η μελέτη στο σπίτι για παιδιά που καθυστερούν, δεν είναι παρά ένα ραντεβού με την... ανικανότητά τους. Κι αυτό, γιατί τα λάθη τους ενώ μελετούν, είναι αφόρητα για τη μαμά. Η μελέτη στο σπίτι σιγά σιγά τα διδάσκει, ότι δεν τα καταφέρνουν, ότι υστερούν.

Είναι υποχρέωση γι' αυτόν που επιβλέπει στο σπίτι τη μελέτη του παιδιού, να ενθαρρύνει την αποτυχία. Ναι, να την ενθαρρύνει. Να μάθει στο παιδί να μην κολλά στα λάθη του. Να τα αποδέχεται σαν ένα φυσικό σκαλοπάτι της μάθησης. Να τα βλέπει, σαν κομμάτι της διαδικασίας. Πώς αλλιώς θα γίνει το παιδί ατρόμητο μπροστά στις προκλήσεις της μάθησης, όταν τα άλλα παιδιά τρέχουν γρηγορότερα από το ίδιο;

Κι ακόμα, είναι σημαντικό για τον γονιό, να επιβραβεύει συνέχεια με το μπράβο, κάθε τι που το παιδί κάνει σωστά και κακά. Όχι μόνο στη μελέτη στο σπίτι, αλλά σε κάθε τι. Συχνά, αγχώνουμε τα παιδιά μας για ό,τι δεν καταφέρνουν, ενώ θεωρούμε αυτονόητη, κάθε τους πρόοδο στα μικρά και καθημερινά.

Οι μικρές καθημερινές νίκες τους, είναι το καύσιμο με το οποίο θα στηρίξουμε την αυτοεκτίμησή τους, το κουράγιο τους, το θάρρος, τη δύναμη να αντιμετωπίζουν τις μεγάλες προκλήσεις της ζωής. Κι αυτά τα εφόδια, είναι πολύ σημαντικότερα από το αν το παιδί θα μάθει γρηγορότερα, την παθητική φωνή.

Αργά ή γρήγορα, θα κατακτήσει τη γνώση. Το θέμα είναι να κατακτήσει και την τέχνη της ζωής... 

Πηγή: Parents 

Παιδί και ξένες γλώσσες: Τι πρέπει να ξέρουν οι γονείς

Τα περισσότερα παιδιά προχωρούν στην εκμάθηση μίας ή ακόμα και δύο ξένων γλωσσών από μικρή ηλικία. Τι πρέπει να όμως γνωρίζουν οι γονείς όσον αφορά αυτό το κομμάτι της εκπαίδευσης του παιδιού τους.

Η σωστή ηλικία

Δεν υπάρχει σωστή ηλικία για να ξεκινήσει ένα παιδί μία ξένη γλώσσα. Κάθε παιδί είναι ξεχωριστό και έχει διαφορετικές ανάγκες και ικανότητες, Στις περισσότερες περιπτώσεις, η περίοδος που έχει ξεκινήσει ήδη το σχολείο είναι η καλύτερη επιλογή. Φυσικά, μία καλή επιλογή είναι να ξεκινήσει και σε μικρότερη ηλικία σε ένα γκρουπ με συνομήλικα παιδιά όπου θα μπορέσει να έχει μία πρώτη επαφή με τη γλώσσα αλλά και να κοινωνικοποιηθεί.

Μην υπερφορτώνετε το πρόγραμμα

Το ξεκίνημα της εκμάθησης της μίας γλώσσας δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να συμπέσει με εκμάθηση και δεύτερης γλώσσας καθώς το μόνο που θα καταφέρετε είναι να μπερδέψετε το παιδί. Αυτό ισχύει είτε πρόκειται για τη μητρική και την πρώτη ξένη γλώσσα είτε για δύο ξένες γλώσσες. Καλό είναι να δώσετε τον απαραίτητο χρόνο στο παιδί να εξοικειωθεί με τη γλώσσα πριν περάσει στην επόμενη.

Ο σωστός τρόπος να αγαπήσει μία γλώσσα

Μπορεί να θέλετε να εξοικειωθεί το παιδί με τη ξένη γλώσσα όμως το να προσπαθείτε να του μάθετε λέξεις ή φράσεις ίσως να μην είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος. Αντίθετα, τα τραγούδια, τα παιχνίδια ή τα κινούμενα σχέδια είναι ένας καλός τρόπος για να αγαπήσει το παιδί τη γλώσσα. Να θυμάστε, ότι ο εκπαιδευτικός ξέρει πολύ καλύτερα πώς να κάνει το παιδί να εξοικειωθεί με τη γλώσσα οπότε καλό θα ήταν να μην επεμβαίνετε, μπερδεύοντάς το.

Η κατάλληλη ώρα για το μάθημα

Αφήστε ένα εύλογο χρονικό διάστημα μετά το σχολείο ώστε το παιδί να έχει χρόνο να ξεκουραστεί ή να παίξει λίγο. Επίσης, μην βάζετε τα μαθήματα πολύ αργά, κοντά στην ώρα του ύπνου γιατί είτε το παιδί θα είναι κουρασμένο και θα νυστάζει είτε θα έχει υπερένταση μετά και δεν θα μπορεί να κοιμηθεί.

Όχι στο “ταυτόχρονο” μάθημα

Το να κάνει μάθημα μαζί με τα αδέρφια του ή με παιδιά άλλης ηλικίας και τάξης, καλό είναι να αποφεύγεται. Αναγκαστικά, ένα από τα δύο παιδιά θα μένει πίσω. Έτσι, αν και μπορεί να σας βολεύει οικονομικά καλό ή από άποψη χρόνου καλύτερο θα ήταν να επιλέξετε ένα φροντιστήριο όπου θα συνυπάρχει με συνομήλικα παιδιά.

Τηρήστε τα διαλείμματα

Είναι απαραίτητο να έχει χρόνο να ξεκουράζεται και να φορτίζει τις μπαταρίες. Το ίδιο ισχύει και για τα μικρά διαλείμματα ανάμεσα σε ασκήσεις. Τα ολιγόλεπτα διαλείμματα πρέπει να γίνονται περίπου ανά 25 λεπτά.

Μην αγχώνεστε

Όταν ένα παιδί δεν δείχνει ενδιαφέρον για μία γλώσσα και δεν φαίνεται να “τα παίρνει” δεν χρειάζεται να πανικοβάλλεστε. Από το να μισήσει τη γλώσσα καλύτερα είναι να του δώσετε χρόνο να την αγαπήσει και αν στην παρούσα φάση δεν δείχνει να ανταποκρίνεται αφήστε το για αργότερα! Μην ξεχνάτε πως ποτέ δεν είναι αργά για να μάθουμε κάτι νέο και σε μεγαλύτερη ηλικία θα μπορέσει να αντιληφθεί καλύτερα την αξία που έχει η εκμάθηση της.

Πηγή: yolife.gr

Εξετάσεις - Λόγοι που το παιδί μπλοκάρει και δεν γράφει καλά

Λίγο πριν από τις εξετάσεις και ενώ το παιδί σας... έχει προετοιμαστεί καλά και ξέρει την ύλη ξαφνικά παθαίνει κάτι και τα ξεχνάει όλα, δεν μπορεί να απαντήσει σε καμία ερώτηση και είναι σαν να έχουν σβήσει όλα από τη μνήμη του. Τι συμβαίνει;

Το διανοητικό μπλοκάρισμα είναι ένα παροδικό φαινόμενο που εμφανίζεται όταν το άτομο είναι στρεσαρισμένο. Μπορεί να πάρει διάφορες μορφές και να επηρεάσει τη μνήμη, την αντίληψη και τη λογική σκέψη.

Το κύριο χαρακτηριστικό του διανοητικού μπλοκαρίσματος είναι ότι το μυαλό «αδειάζει» από πληροφορίες που ήδη έχει και το άτομο δεν μπορεί να θυμηθεί τίποτε. Αν συμβεί κάτι τέτοιο την ώρα της μελέτης, το καλύτερο για τον μαθητή είναι να διακόψει το διάβασμα αμέσως και να κάνει ένα μικρό διάλειμμα. Ο γονιός ­ που συνήθως πανικοβάλλεται εξίσου με τον μαθητή ­ θα πρέπει να καθησυχάσει το παιδί, να του εξηγήσει ότι είναι κάτι παροδικό και να το βοηθήσει να ηρεμήσει και να χαλαρώσει, εξηγώντας του με μια μεταφορά ότι οι γνώσεις και οι πληροφορίες εξακολουθούν να βρίσκονται στα «συρταράκια» του μυαλού του, απλώς «κόλλησε» παροδικά το συρταράκι και δεν ανοίγει ώστε να έχει πρόσβαση στις πληροφορίες. Και όπως γίνεται συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν χρειάζεται ζόρισμα, αλλά μια πιο ήπια προσέγγιση ώστε να αποκατασταθεί η ομαλή λειτουργία.

Το παιδί μου έχει προετοιμαστεί, ξέρει την ύλη αλλά ξαφνικά έχει δυσκολία να «πει το μάθημα νεράκι» ή να οργανώσει τις σκέψεις του. Τι συμβαίνει;

Στο διανοητικό μπλοκάρισμα εντάσσεται επίσης και μια άλλη δυσκολία που μπορεί να εμφανιστεί την περίοδο των εξετάσεων. Πρόκειται για τις διασκορπισμένες σκέψεις ή την έλλειψη εστίασης της σκέψης. Σε αυτή την περίπτωση ο μαθητής, που γνωρίζει την ύλη, έχει δυσκολία στο να οργανώσει τις πληροφορίες σε μια λογική σειρά και να τις εκφράσει με ιεραρχημένο τρόπο, με αποτέλεσμα να πηδάει από το ένα στο άλλο χωρίς λογική αλληλουχία και να νιώθει ότι δεν μπορεί να απαντήσει την ερώτηση.

Αυτό που βοηθάει στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι (είτε λέει το μάθημα σε κάποιον άλλον είτε διαβάζει μόνος του) να σταματήσει και να δοκιμάσει μια άλλη μέθοδο: είτε να κλείσει τα μάτια και να φέρει στον νου του τη σελίδα του βιβλίου είτε να θέσει στον εαυτό του ερωτήσεις που οργανώνουν τις πληροφορίες. Για παράδειγμα, μπορεί να ρωτήσει τι συμβαίνει πρώτα, τι είναι αυτό που ακολουθεί, ποιο είναι το τρίτο βήμα, κτλ., ώστε με τις ερωτήσεις αυτές να οργανώσει λογικά τις πληροφορίες που κατέχει και να τις παρουσιάσει με συγκροτημένο τρόπο δείχνοντας τις γνώσεις του.

Πηγή

Μήπως μιλάς την πιο παράξενη γλώσσα του κόσμου;

Έρευνα που διεξήχθη ανάμεσα σε 239 γλώσσες...κατέδειξε ότι η πιο παράξενη γλώσσα του κόσμου χρησιμοποιείται από μια μεξικανική φυλή (Μιξτέκοι). Η γλώσσα ονομάζεται Τσαλκατόνγκο Μιξτεκ (Chalcatongo Mixtec) και τη μιλούν μόνο 6.000 άνθρωποι στον κόσμο στην Οξάκα του Μεξικό.

Οι γλωσσολόγοι της εταιρείας Idibon, κωδικοποίησαν τις γλώσσες βάσει 21 χαρακτηριστικών π.χ. τη σύνταξη των προτάσεων, τις ερωτηματικές προτάσεις κ.α. Μετά την ανάλυση των κωδικοποιημένων γλωσσών, φάνηκε ότι τα Τσαλκατόνγκο Μιξτεκ είχαν ελάχιστες ομοιότητες με τις υπόλοιπες γλώσσες. Είναι μια αρκετά ασυνήθιστη γλώσσα. Πρόκειται για μια τονική γλώσσα με προτάσεις που, συντακτικά, ξεκινούν με ρήμα.

Δε διαθέτει μηχανισμούς διατύπωσης ερωτηματικών προτάσεων π.χ. το "είσαι καλά" ακούγεται το ίδιο με το "είσαι καλά;. Μάλλον δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη το ότι κάποιες από τις πιο παράξενες γλώσσες είναι και κάποιες από τις πιο δυσνόητες.

Η δεύτερη πιο παράξενη γλώσσα είναι τα Νένετς (Nenets) που μιλιούνται στη Σιβηρία. Ακολουθούν τα Τσόκτα (Choctaw), μια γλώσσα των ιθαγενών της Αμερικής. Ωστόσο, κάποιες από τις πιο παράξενες γλώσσες χρησιμοποιούνται ευρέως. Για παράδειγμα τα κονγκολέζικα (Kongo) μιλιούνται από μισό εκατομμύριο ανθρώπων στην Κεντρική Αφρική. Ακολουθούν τα αρμένικα και τα γερμανικά.

Οι γλώσσες αυτές δεν είναι συγκεντρωμένες σε μία συγκεκριμένη περιοχή. Βρίσκονται διασκορπισμένες παντού. Ούτε οι κοινές ρίζες εγγυώνται ότι οι γλώσσες θα μοιάζουν μεταξύ τους. Η έρευνα, για παράδειγμα, έδειξε ότι όλες οι γερμανικές γλώσσες είναι αρκετά παράξενες. Στις λατινογενείς γλώσσες δε συμβαίνει το ίδιο: τα ισπανικά βρίσκονται στο τοπ 25 των παράξενων γλωσσών ενώ τα πορτογαλικά θεωρούνται από τις πιο κοινότυπες γλώσσες παγκοσμίως.

Οι γλωσσολόγοι υποστήριξαν ότι κάθε γλώσσα διαθέτει παράξενα στοιχεία και ότι υπήρξαν ορισμένα χαρακτηριστικά που δε μπορούσαν να λάβουν υπόψη τους κατά την έρευνα π.χ. τους ιδιωματισμούς.

Αυτές είναι οι δέκα πιο παράξενες γλώσσες του κόσμου:

Τσαλκατόνγκο Μιξτεκ (Chalcatongo Mixtec)

Νένετς (Nenets)

Τσόκτα (Choctaw)

Ντιεγκουένιο (Diegueño)

Ορόμο (Oromo)

Κουτενάι (Kutenai)

Iraqw

Κονγκολέζικα

Αρμένικα

Γερμανικά

Πηγή

Διαβάστε ακόμη

• Οι 10 περισσότερο ομιλούμενες γλώσσες
• Ποιος λαός είναι καλύτερος στις ξένες γλώσσες;

Και στα Αγγλικά

• Do You Speak the World’s Weirdest Language?

Η διάσπαση προσοχής στα παιδιά: Από τον απρόσεχτο μαθητή έως την υπερκινητικότητα

Εάν η έντονη ενεργητικότητα και «απροσεξία» του παιδιού συνεχίσουν να υφίστανται και να δημιουργούν δυσκολίες σε διάφορους τομείς της ζωής του, είναι πολύ πιθανή η διάγνωση της...διαταραχής ελλειμματικής προσοχής – υπερκινητικότητας.

 

Γράφει: Παναγιωτουνάκου Ελπίδα, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια

"Ο γιος μου συνεχώς χαζεύει"

"Στριφογυρίζει διαρκώς στην καρέκλα του, χάνει το μολύβι από τα χέρια του και δεν συγκεντρώνεται με τίποτα στα μαθήματά του"

"Γίνεται ενοχλητικός και θέλει να είναι όλη την ώρα μέσα στα πόδια μας"

"Κάνουμε 3 ώρες να τελειώσουμε μια άσκηση 10 λεπτών"

"Δε με ακούει"

"Είναι έξυπνος, αλλά βαριέται"

Όλα τα παιδιά, ειδικά τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, τείνουν συχνά να μην μπορούν να ελέγξουν τις ορμές τους ή να περιορίσουν την κινητικότητά τους. Εν μέρει, αυτό θεωρείται δικαιολογημένο. Ωστόσο, εάν η έντονη ενεργητικότητα και «απροσεξία» συνεχίσουν να υφίστανται και σε μετέπειτα εξελικτικά στάδια, δημιουργώντας δυσκολίες σε διάφορους τομείς της ζωής του παιδιού, είναι πολύ πιθανό η διάγνωση να είναι ΔΕΠ-Υ. H αιτιολογία της διαταραχής αυτής μπορεί να είναι βιολογική, ψυχολογική ή κοινωνική, ενώ τα βασικά συμπτώματά της είναι τρία: η υπερδραστηριότητα, η απροσεξία και η παρορμητικότητα.

Αναφορικά με την υπερδραστηριότητα, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως είναι κάτι το αναμενόμενο στις μικρές ηλικίες. Ωστόσο, ως «υπερκινητικά» χαρακτηρίζονται τα παιδιά που σηκώνονται συνεχώς από τη θέση τους τόσο στο σπίτι, όσο και στο σχολείο, που τρέχουν εδώ κι εκεί ή σκαρφαλώνουν συνεχώς σε αντικείμενα σε ακατάλληλες στιγμές, που δυσκολεύονται να παίξουν με ηρεμία και κουνούν νευρικά τα χέρια και τα πόδια τους.

Η απροσεξία μπορεί να οφείλεται σε διάφορες αιτίες, όπως πλήξη, ονειροπόληση, δυσκολία έργου. Όμως, στα παιδιά με ΔΕΠ-Υ η έλλειψη προσοχής χαρακτηρίζει ποικίλες πτυχές της καθημερινότητάς τους και έχει να κάνει με αντιδράσεις όπως η αδυναμία συγκέντρωσης σε λεπτομέρειες και η απροσεξία στις εργασίες του σχολείου, η αδιαφορία για τις οδηγίες που τους δίνονται σχετικά με καθημερινές ή σχολικές εργασίες, η δυσκολία να οργανώσουν τη δουλειά και τις δραστηριότητές τους. Επιπρόσθετα, τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ τείνουν να ξεχνούν τις καθημερινές υποχρεώσεις τους, να χάνουν πράγματα αναγκαία για την υλοποίηση των εργασιών τους και να αποφεύγουν καθήκοντα που απαιτούν έντονη πνευματική προσπάθεια.

Η παρορμητικότητα αναφέρεται στη δυσκολία του παιδιού να περιμένει τη σειρά του, στο να διακόπτει ή να γίνεται ενοχλητικό στους άλλους, καθώς και στην τάση του να «πετάγεται» δίνοντας απαντήσεις πριν την ολοκλήρωση μιας ερώτησης.

Οι συνέπειες της ΔΕΠ - Υ στην καθημερινότητα του παιδιού:

• Μαθησιακά ελλείμματα και κακή επίδοση στο σχολείο

• Δυσκολίες αναφορικά με τον καλό συντονισμό των κινήσεων, με αποτέλεσμα το παιδί να φαίνεται αδέξιο

• Δυσκολίες αναφορικά με την οργάνωση του γραπτού λόγου, αλλά και της ομιλίας

• Δυσλειτουργίες σε κοινωνικό και συναισθηματικό επίπεδο, με αποτέλεσμα τη μειωμένη ικανότητα για σύναψη και διατήρηση κοινωνικών σχέσεων

• Συχνές συγκρούσεις τόσο στο σπίτι, όσο και στο σχολείο, κυρίως λόγω της αδυναμίας του παιδιού να ελέγξει την παρορμητικότητά του

• Αυξημένο στρες και χαμηλή αυτοεκτίμηση

• Εμφάνιση προβλημάτων στη διαγωγή, προκλητική συμπεριφορά και αδυναμία συμμόρφωσης σε κανόνες

Τι νομίζετε θα ήθελε να πει ένα παιδί με ΔΕΠ-Υ;

• Δεν μπορώ να συγκεντρωθώ πουθενά και δυσκολεύομαι να ακούσω μια εντολή

• Όλα είναι μπερδεμένα μέσα στο μυαλό μου και νιώθω σαν να δέχομαι πολλές πληροφορίες ταυτόχρονα

• Δεν μπορώ να ελέγξω τη σκέψη μου και τείνω να μεταπηδώ από το ένα θέμα στο άλλο

• Κουράζομαι εύκολα και πιστεύω πως δεν θα τα καταφέρω

• Όταν μου φωνάζετε ή με μαλώνετε, αποσυντονίζομαι περισσότερο και θυμώνω απίστευτα

• Νιώθω ότι δεν με αγαπάει και δεν με θέλει κανείς

• Όταν με απειλείτε, αναγκάζομαι να λέω περισσότερα ψέματα, γιατί φοβάμαι την τιμωρία

• Όταν μου κάνετε συνέχεια παρατηρήσεις, θέλω να κλείσω τα αυτιά μου

• Μη με συγκρίνετε διαρκώς με τους συμμαθητές μου! Δεν είμαι "κακό παιδί". Είμαι μοναδικός!

• Μη μου κάνετε όλα τα χατίρια. Ζητάω πολλά, γιατί σας δοκιμάζω. Έχω ανάγκη από πρόγραμμα, οργάνωση και όρια

• Θέλω να με αγαπάτε και να είστε περήφανοι για μένα

Πώς μπορώ να βοηθήσω το παιδί με ΔΕΠ - Υ;

Η οργάνωση και η καθημερινή ρουτίνα λειτουργούν ευεργετικά για τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ. Επομένως:

• Φτιάξτε ένα πρόγραμμα με τις καθημερινές δραστηριότητες και υποχρεώσεις του παιδιού και αναρτήστε το σε ένα ορατό σημείο (π.χ. πίνακας ανακοινώσεων στο δωμάτιό του, ψυγείο, κλπ)

• Είναι βοηθητικό να υπενθυμίζετε στο παιδί τι θα ακολουθήσει στη συνέχεια. Έτσι, το παιδί θα είναι πιο ήρεμο

• Δείξτε στο παιδί τρόπους οργάνωσης της μελέτης του

• Επιλέξτε κάποιους βασικούς κανόνες που αναμένετε να τηρεί το παιδί μέσα στο σπίτι και κολλήστε τους σε ένα ευδιάκριτο σημείο. Θυμηθείτε ότι το παιδί με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύεται να δομηθεί από μόνο του

• Καθιερώστε μια τακτική επικοινωνία και συνεργασία με τον εκπαιδευτικό του παιδιού σας

• Διατυπώστε με συντομία και σαφήνεια τις εντολές που ζητάτε να ακολουθήσει το παιδί (π.χ. όχι: "μάζεψε το δωμάτιό σου", αλλά: "βάλε τα παιχνίδια σου στο ντουλάπι")

• Μην ξεχνάτε να μιλάτε στο παιδί σας με ηρεμία και σταθερότητα

• Επιβραβεύστε κάθε προσπάθεια του παιδιού να υιοθετήσει μια λειτουργική συμπεριφορά ή να συμμορφωθεί σε έναν κανόνα. Προσπαθήστε να είστε συγκεκριμένοι (π.χ. "μπράβο που περίμενες να τελειώσω με το μαγείρεμα, για να σε βοηθήσω" και όχι: "μπράβο που ήσουν ήσυχος")

• Ενισχύστε το παιδί σας να ασχοληθεί με εξωσχολικές δραστηριότητες που συμβάλουν στην εκτόνωση της ενέργειάς του (π.χ. κολυμβητήριο, ποδόσφαιρο, στίβος, κλπ)

• Αποφύγετε να μιλάτε προσβλητικά ή υποτιμητικά στο παιδί σας μπροστά σε φίλους ή γνωστούς

• Βοηθήστε το παιδί σας να αποκτήσει φίλους και να έχει καλές σχέσεις με τους συμμαθητές του

• Μη διστάσετε να ζητήσετε τη βοήθεια των ειδικών (π.χ. ψυχολόγου, εργοθεραπευτή). Η έγκαιρη διάγνωση της ΔΕΠ - Υ οδηγεί στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή της, μέσω της εφαρμογής ενός εξατομικευμένου προγράμματος το οποίο στοχεύει στην ολόπλευρη διαχείριση των δυσκολιών του παιδιού

         Το ποσοστό των παιδιών που φαίνεται ότι έχουν ΔΕΠ - Υ είναι 3 – 5% περίπου του γενικού πληθυσμού, 80% εκ των οποίων είναι αγόρια. Σύμφωνα με έρευνες το 50 – 70% των παιδιών που διαγνώστηκαν με ΔΕΠ - Υ εξακολουθούν να εμφανίζουν προβλήματα και στην εφηβεία. Επομένως, κρίνεται απαραίτητη η άμεση παρέμβαση, που μάλιστα θα είναι αποκλειστικά σχεδιασμένη για το εκάστοτε παιδί και θα δίνει έμφαση στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησής του.

Πηγή: www.iatronet.gr